Pamięć wody

Szymon Kantorski (poeta, dziennikarz, krytyk literacki) przysłał mi wiersze Macieja Krajewskiego (Łazęga poznańska) i Romana Chojnackiego (poeta, redaktor, krytyk literacki). Przeczytałam. Pomyślałam: Oj, nie potrafię pisać. A potem jak zwykle, zrobiłam to wszystko, co za każdym razem i po wszystkim mówię, że to już koniec.

Poznań. Miasto ułożone jak bruk – równo, schludnie, bez odstępów. Tu historia chowa się w wodzie i korzeniach drzew, ale nie znika. Rusałka – mitologiczna, ale osadzona w tej konkretnej topografii – wciągnięta w politykę, wojnę, w powojenne porządki. Tafla jeziora gładka, aż za bardzo. Ale jeśli spojrzysz dłużej, zobaczysz kształty pod powierzchnią.

Nie mogłam nie odpowiedzieć. Bo nie sposób przejść obok, kiedy tu, w tym mieście, raz po raz próbuje się coś wytrzeć, zetrzeć, zasypać. Kiedy wciąż żyją ci, którzy myślą, że można wybudować nowe osiedle na dawnych kościach i nazwać to postępem. Że można biegać wokół Rusałki, robić grilla i nie zadawać pytań. Przecież nikt już nie pamięta.

Ale Rusałka pamięta. I literatura też pamięta. Springer pisał o Miedziance, ale mógłby pisać o Poznaniu. O tym, jak znikają całe światy, jak woda ma przykryć wszystko. Posnania – niby miasto, a jednak fantazmat. I to fantazmat, który chętnie zapomina, ale na własnych warunkach.

Więc napisałam. Bo woda nie zapomina, nawet jeśli miasto udaje, że tak.

Pamięć wody to koncepcja na granicy nauki, metafizyki i literatury. W sensie popularnym mówi się o niej w kontekście homeopatii – teoria, że woda zapamiętuje substancje, z którymi miała kontakt, choć nie ma na to naukowych dowodów. Ale pamięć wody to także coś bardziej namacalnego: zdolność rzek, jezior i mórz do przechowywania śladów historii, w sposób dosłowny i symboliczny.

Woda przenosi ciała i odpady, eroduje miasta, ale i konserwuje: w bagnach odnajduje się szczątki sprzed wieków, zatopione ruiny opowiadają historię cywilizacji. Woda jest nieprzewidywalna – spokojna na powierzchni, ale gotowa wyrzucić na brzeg to, co miało zostać pogrzebane.

W literaturze i kulturze motyw pamięci wody pojawia się często. Claude Lanzmann w Shoah pokazuje rzeki, które wiedzą o tym, co się w nich wydarzyło. Olga Tokarczuk w Biegunach opisuje wodę jako medium nieustannego przepływu i gromadzenia. A w Poznaniu – Rusałka, jezioro zbudowane na szczątkach i macewach, gdzie tafla wody jest lustrem niewygodnej pamięci.

Czy woda naprawdę pamięta? Może nie w sensie chemicznym. Ale w sensie historii i symboli – tak, i to bardziej niż ludzie, którzy tak chętnie zapominają.

Pamięć wody

Rusałka nie pieści, wabi,

bo gdzieś w dole jest dno

pokryte błotem, które wciąga

twoje imię, śmierć na rozkaz.

Nie śpiewa się do księżyca.

Woda pamięta więcej

niż wasze wypłowiałe sumienia.

Na dnie nie spoczywa spokój –

historia jak martwy muł.

Najpierw był las, potem ciała,

ziemia na komendę, plująca dymem.

Las gnijący w milczeniu, lecz teraz

robisz tu grilla nad jamą po egzekucji,

sikasz w spokój tego, co nigdy nie odchodzi,

pijesz wino na cmentarzu zbudowanym

z żydowskiej krwi, pożółkłych gazet.

A ona patrzy.

Jej włosy – jak wodorosty, nocne zjawy,

oczy – studnie bez dna,

śliska jak zapomniana przeszłość,

naga w świetle latarni,

wśród spopielonych drzew przetacza się,

płynnie jak śmierć w przyspieszonym czasie,

wykręca biodra, gałęzie w wichurze,

śmiech pęka, jak zniszczona skóra.

Jej piękno nie jest dla ciebie.

Wilgotne i złe, szarpie cię,

zanim zatnie gardło,

łaskocze kostki, gdy wracasz pijany,

ciągnie cię w otchłań gdy masz

zbyt ciężkie sumienie.

Jezioro milczy, zna wasze pieśni,

wie, jak przez was płynęła historia.

Faceci w garniturach zbudowali miasto,

kamieniami brukowali drogę do rzeźni,

a dziewczyny w krótkich spódnicach

szły nocą i już nie wracały.

Poznań udaje, że nie widzi.

Rusałka to tylko kawałki ścieżki

obok ciemnej wody

dla tych, co biegają w milczeniu.

Ale ona pamięta.

Zna wasze grzechy,

płynie przez rzeki, w sny, w bramy

Starego Rynku, czeka, aż wrócicie,

bo wrócicie.

Myślicie, że zmyjecie to wodą,

że na dnie wszystko się zatopi,

że Rusałka to tylko staw,

ale ona wie, pamięta, z głębin

po kawałku wynurza się prawda.

Myślicie, że to wszystko zatopiliście

na dnie, że historia zapomniała.

Ale ona pamięta –

jak spaliliście synagogę,

jak wybijaliście szyby na Garbarach,

jak nie został tu nikt,

ale wciąż wrzeszczycie o własnych,

nie własnych krzywdach.

Myślicie, że zmyliście to wodą,

ale woda nie zapomina.

Rusałka już nie czeka.

Nie będzie waszym wybawieniem.