O przejściach

 

Ta myśl pojawiła się w odpowiedzi na poruszający komentarz Anny Szymborskiej pod moim zachwytem nad jej twórczością. Rozmowa, która nieoczekiwanie otworzyła przestrzeń do refleksji o tym, jak z biegiem czasu twórcze rozproszenie może ustępować potrzebie skupienia. Zaczęłam zastanawiać się nad tym, że choć eksplorowanie różnych dróg jest potrzebne i naturalne, to z wiekiem, przy ograniczonym czasie i większej liczbie zobowiązań, coraz bardziej świadomie wybieramy, z czego rezygnujemy i właśnie to nadaje naszym wyborom ciężar i kierunek.

To rozróżnienie długo było dla mnie nieuchwytne, aż z czasem zobaczyłam, że poszukiwanie różnorodności to jedno, a życie w nieustannej fragmentaryczności to drugie. Eksperymentowanie i skakanie między formami może być twórczo ożywcze, ale jeśli nie towarzyszy mu jakaś wewnętrzna oś, coś jak cień decyzji, zaczynasz zauważać bezkształt. Może właśnie to dojrzewa w nas z czasem: potrzeba decyzji nie jako ograniczenia, ale jako gestu zaufania do samej siebie, że można wybrać, zawęzić, wytrwać, i to bez poczucia straty. Wydaje mi się, że na początku twórczość bywa ruchem we wszystkich kierunkach naraz, jest eksploracją, rodzajem testowania świata i siebie w nim. To, co nazywamy poszukiwaniem, to często po prostu naturalna niecierpliwość: sprawdzanie formy, języka, tematu, pozycji. Ale z czasem, i to jest ten ważny moment rozróżnienia, zaczynamy rezygnować nie dlatego, że coś się nie udało, tylko dlatego, że pewne drogi przestają nas interesować. To już nie jest szukanie w sensie błądzenia, tylko wąski, ale głęboki tor. Pojawia się świadoma selekcja, co chcę rozwijać, co chcę zostawić. Można by to nazwać przejściem od rozproszonego fermentu do skoncentrowanego tonu. I to nie znaczy, że twórczość traci na intensywności, wręcz przeciwnie. Staje się bardziej własna. Taka droga jest widoczna np. u Louise Bourgeois, która dopiero po sześćdziesiątce zaczęła naprawdę wybrzmiewać swoim językiem, albo u Leśmiana, który od „Klechd sezamowych” przeszedł do zupełnie osobnej metafizyki codzienności. To też różnica między byciem w procesie jako ruchu wewnętrznego a byciem w procesie jako rozbieganiu. Więc tak, rozróżniłabym tu: poszukiwanie jako wielokierunkowy rozruch i pogłębianie jako wybór jednej drogi z pełną świadomością, że coś zostaje za nami. I może ten twórczy spokój, o którym napisała Anna, właśnie bierze się z tego.

od fermentu do tonu

W twórczości jak i w życiu, przychodzi taki moment, kiedy zamiast szukać, zaczynamy wybierać. Młodość (rozumiana niekoniecznie jako wiek, lecz jako faza procesu) to czas rozruchu, ruchu we wszystkich kierunkach, podszytego chęcią sprawdzenia każdej możliwej ścieżki. Twórca testuje formy, style, głosy. To, co robimy, przypomina ferment: żywy, buzujący, zmienny. Czasem coś wykipi, czasem nie dojdzie do końca, ale zawsze coś się dzieje. Ten etap bywa cenny i potrzebny, by zbudować język, trzeba się nim najpierw bawić. Z czasem jednak zaczynamy rezygnować. Ale to nie rezygnacja wynikająca z wypalenia, tylko z rozeznania. Wiemy już, co nas niesie, co wraca w nas jak echo, co chcemy pogłębiać, a co było tylko chwilowym olśnieniem. Przestajemy mówić może to i zaczynamy mówić właśnie to. Ten moment zmiany nie zawsze jest spektakularny, częściej przychodzi po cichu, w gestach selekcji: nie podejmuję się już wszystkiego, nie piszę wszystkiego, nie odpowiadam na każdy temat. Ale to właśnie wtedy twórczość staje się bardziej własna.

Dojrzałość twórcza nie polega na spokoju w sensie statycznym, tylko na spokoju w decyzjach. U Bourgeois ta wspomniana przemiana następuje późno, ale stanowczo: zostawia za sobą wcześniejsze wpływy i tworzy instalacje, które są jak ekspresja ciała pamiętającego każde napięcie. U Celana, świadome zejście z drogi poetyki elegijnej w stronę języka rozbitego, który nie stara się nikogo przekonać, tylko przetrwać. To nie są zwroty przypadkowe, to decyzje.

I to może jest właśnie ta różnica, o której warto mówić: ferment to twórczy chaos otwarty na wszystko, ton, to wewnętrzna zgoda na bycie sobą w wybranym zakresie, z całym jego ciężarem i potencjałem.

Ferment — charakterystyczny dla początku drogi twórczej. Wiele prób, języków, form. Chęć eksplorowania, a czasem ucieczki przed zdefiniowaniem. Przykłady: wczesny Miłosz, pierwsze kolaże Bourgeois.

Ton — pojawia się z czasem. To nie styl, ale świadomość tego, co już jest moje i czym chcę mówić. Decyzja o rezygnacji z tego, co zbędne. Przykłady: późny Herbert ( „Epilogi burzy”), Anne Carson w „Nox”, Olga Tokarczuk od „Prawieku” w stronę „Ksiąg Jakubowych”.

To nie ścisła linia, bardziej oscylacja, ale moment, kiedy ferment przechodzi w ton, to często właśnie chwila, gdy twórczość zaczyna oddychać pełniej.